Ένα από τα ωραιότερα και παλιότερα έθιμα των Χριστουγέννων, που τελείται ως και σήμερα στα χωριά του Ρουμλουκιού είναι τα "Ρουγκάτσια". Το έθιμο αυτό συναντιέται και σε άλλες περιοχές του Βορειοελλαδικού χώρου, της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, δηλώνοντας τις μεταμφιέσεις ανδρών κατά τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου και την περιοδεία τους σε κοντινές πολιτείες και χωριά. Οι μεταμφιέσεις αυτές αλλού παίρνουν την μορφή ζώων (αρκούδα, λύκος, τράγος, καμήλα) και αλλού φορούν ρούχα οπλισμένων αντρών, όπως στο Ρουμλούκι.
Τα Ρουγκάτσια αναφέρονται σε άλλες περιοχές ως Αρουγκουτσιάρια, Λουγκατσιάρια, Ρουγκουτσιάρια.

Υπάρχουν πολλές ερμηνείες για την προέλευση της λέξης "ρουγκάτσια". Η πιο έγκυρη ίσως άποψη μελετητών αναφέρει ότι η λέξη ρουγκάτσια προέρχεται από τη
λατινική "rogatio", που σημαίνει ζήτηση (erogatio = απονομή, διανομή). Τα ρουγκάτσια στην ουσία είναι αυτοί που ζητάνε. Η απαρχή του εθίμου αυτού ανάγεται στα πρωτοβυζαντινά χρόνια. Στη Βυζαντινή περίοδο ανέθεταν τη φύλαξη ορισμένων περιοχών σε μισθοφόρους, οι οποίοι περιόδευαν μία φορά το χρόνο στην περιοχή που προστάτευαν και συνέλλεγαν τη ρόγα, το συμφωνημένο ετήσιο μισθό τους από τους κατοίκους της.

Αυτή η συνήθεια διατηρήθηκε και κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας από τους αρματολούς. Στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας, όταν δεν υπήρχε πια η ανάγκη για διατήρηση μισθοφόρων στρατιωτών, οι κάτοικοι ενός χωριού με τη σύμφωνη γνώμη της εκκλησίας αναπαράστησε το έθιμο με τα ρουγκάτσια, δηλαδή την παλιά συνήθεια των μισθοφόρων να συγκεντρώνουν χρήματα, που αυτή τη φορά συγκεντρώνονταν για τις ανάγκες της εκκλησίας του χωριού, του σχολείου και γενικότερα της κοινότητας.
Τα ρουγκάτσια ήταν μία παρέα από δέκα - δεκαπέντε παλικάρια, ντυμένα με φουστανέλες και τσαρούχια και οπλισμένα με σιδερένια σπαθιά και αργότερα ξύλινα, που περιόδευαν χορεύοντας από σπίτι σε σπίτι σε όλα τα χωριά του κάμπου μέχρι και τη Νάουσα και μάζευαν χρήματα και γεννήματα (δημητριακά), δηλαδή "βακούφι" για την εκκλησιαστική επιτροπή του χωριού τους.

Τα πιο ψηλά και γεροδεμένα παλικάρια του χωριού διαλέγονταν για να γίνουν "ρουγκατσιαροί ή ρουγκατσιαραίοι ή ρουγκατσιάρηδες". Οι τρεις καλύτεροι από αυτούς γίνονταν "καπεταναραίοι", δηλαδή οι αρχηγοί της ομάδας. Έπειτα, αφού επιλέγονταν οι ρουγκατσιάρηδες και οι αρχηγοί τους, έπρεπε να μάθουν τέσσερις συνεχόμενους χορούς που χόρευαν κατά τη περιοδεία τους στα χωριά με τη συνοδεία ζουρνάδων, νταουλιών και καμιά φορά πίπιζας. Όλοι μαζί οι τέσσερις αυτοί χοροί ονομάζονταν "ρουγκατσιάρικος".
Την τρίτη μέρα των Χριστουγέννων ή ανήμερα της Πρωτοχρονιάς οι ρουγκατσιάρηδες μαζεύονταν στο περίβολο της εκκλησίας του χωριού τους για να
ξεκινήσουν τη περιοδεία τους. Εμπρός πήγαιναν οι τρεις καπεταναραίοι καβάλα σε
άλογα, ακολουθούσε η εκκλησιαστική επιτροπή με την άμαξα για τα γεννήματα και
από πίσω πεζή η ομάδα των υπόλοιπων ρουγκατσιάρηδων.
Μόλις έφταναν σε ένα χωριό, ένας από τους καπεταναίους, ο "κολαούζης" όπως αποκαλούνταν μαζί με την εκκλησιαστική επιτροπή εισέρχονταν στο χωριό και ζητούσαν την άδεια για να μπουν τα ρουγκάτσια. Αν γίνονταν δεκτοί, οι ζουρνάδες
και τα νταούλια άρχιζαν να παίζουν και τα ρουγκάτσια έμπαιναν στο χωριό χορεύοντας. Στο αλώνι κάθε σπιτιού του χωριού, τους υποδέχονταν οι νοικοκυραίοι.

Στη μέση του αλωνιού τοποθετούσαν ένα - δύο τενεκέδες ή τσουβαλάκια με σιτάρι ή καλαμπόκι ή τρόφιμα παστό και λουκάνικα, ό,τι μπορούσε κάθε νοικοκυριό να προσφέρει. Ένας από τους καπεταναραίους σταύρωνε με το σπαθί του την προσφορά (δώρο) και την πόρτα του σπιτιού των νοικοκυραίων και οι υπόλοιποι χόρευαν σε κύκλο γύρω από το δώρο το "ρουγκατσιάρικο χορό", σείοντας ταυτόχρονα τα σπαθιά τους στον αέρα. Όταν τέλειωνε ο χορός, μια γυναίκα του σπιτιού κερνούσε με το δίσκο ρακί ή κρασί τους χορευτές και τους συνοδούς τους και αυτοί απηύθυναν τις απαραίτητες ευχές για υγεία και προκοπή προς τους κατοίκους του σπιτιού. Τότε, ένας από τους καπεταναίους άπλωνε το σκούφο του στο νοικοκύρη για να προσφέρει τη χρηματική συνδρομή του. Τις περισσότερες όμως φορές, η προσφορά ήταν μόνο γέννημα, το οποίο φόρτωνε η εκκλησιαστική επιτροπή στην άμαξα της. Αυτή η διαδικασία ακολουθούνταν σε όλα τα σπίτια και σε όλα τα υπόλοιπα χωριά που επισκέπτονταν.

Αν καθώς περιόδευαν στα χωριά του ρουμλουκιώτικου κάμπου συναντιόταν με ρουγκάτσια άλλου χωριού, η κάθε παρέα ρουγκατσιάρηδων ζητούσε υποταγή και ταπείνωση της άλλης, να σκύψει δηλαδή και να περάσει κάτω από τα σπαθιά της. Αυτό το δεχότανε σπάνια ο αρχικαπετάνιος κάθε παρέας, οπότε οι δύο αρχηγοί κάθε ομάδας πολεμούσαν άγρια μεταξύ τους και μέχρι θανάτου για το ποια παρέα θα υποταχτεί στην άλλη. Υπάρχει μάλιστα μια τοποθεσία έξω από το χωριό Μικρό Αλάμπουρο (Κυδωνιά), που την λένε "ρουγκάτσι ή ρουγκάτσικο" γιατί εκεί σκοτώθηκαν σε μονομαχία δύο καπεταναίοι. Από τότε στα ρουγκάτσια άρχισαν να χρησιμοποιούν ξύλινα σπαθιά. Το έθιμο αυτό της υποταγής εξασθένησε με τον καιρό και το αντικατάστησε η συνήθεια όταν συναντιόνται χορευτές διαφορετικής ομάδας ρουγκάτσιων να ανταλλάσσουν μεταξύ τους κρόσσια από τις φούντες των φεσιών τους. Το νέο έθιμο ονομάστηκε "φιλικό”. Ανήμερα των Φώτων η ομάδα των ρουγκατσιάρηδων ολοκλήρωνε την περιήγηση της και επέστρεφε στο χωριό της. Σύσσωμο το χωριό πήγαινε να τους προϋπαντήσει.

Η υποδοχή από τους συγχωριανούς τους ήταν θριαμβευτική. Μερικές εκατοντάδες μέτρα μακριά από το πλήθος, οι φουστανελοφόροι έπαιρναν θέση για τον καθιερωμένο αγώνα δρόμου που έκαναν μεταξύ τους. Από την μεριά του πλήθους, που τους περίμενε, είχε υψωθεί ένα μαντήλι σε ένα κοντάρι. Ο ταχύτερος μεταξύ των φουστανελοφόρων κέρδιζε το υψωμένο κοντάρι και την εκτίμηση των συγχωριανών του. Την επόμενη μέρα τα ρουγκάτσια χόρευαν στο δικό τους χωριό, όπου τελείωνε η κουραστική τους περιοδεία.

Ακόμη και σήμερα, το έθιμο των ρουγκάτσιων αναπαρίσταται από πολλούς πολιτιστικούς συλλόγους χωριών του ρουμλουκιώτικου κάμπου κατά τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου.